Wstęp

1.1. Zarys epidemiologii problemu otyłości na świecie i w Polsce

Zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się częstość występowania otyłości gwałtownie wzrasta, osiągając skalę epidemii. W ciągu ostatnich 30 lat liczba osób otyłych na świecie potroiła się. W literaturze anglojęzycznej pojawił się nawet termin globesity dość dobitnie obrazujący skalę problemu. ¹ Otyłość nie jest już chorobą kojarzącą się jedynie z krajami rozwiniętymi i zamożnymi. Zwiększenie liczby osób otyłych odnotowano we wszystkich państwach świata. Aktualnie problem dotyczy wszystkich grup społeczno-ekonomicznych. W 1998 roku Światowa Organizacja Zdrowia (World Healh Organization – WHO) uznała otyłość za najpoważniejszy przewlekły problem zdrowotny współczesnego świata. Na podstawie danych z 2014 roku szacuje się, że na całym świecie problem nadmiernej masy ciała dotyczy około 1,9 miliarda ludzi po 18. roku życia, w tym blisko 600 milionów choruje na otyłość.

Według WHO w 2014 roku u 39% dorosłych na świecie stwierdzono nadwagę, a u 13% otyłość. ² Największy odsetek osób otyłych występuje w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie według danych raportu World Obesity Federation z 2015 roku ponad 60% dorosłych ma nadwagę, a ponad połowa spośród nich otyłość. ³ Według raportu Health at a Glance 2015 przygotowanego przez Organization for Economic Cooperation and Development otyłość najszybciej wzrasta w populacji osób o niskim poziomie edukacji oraz u kobiet. ⁴W Europie około 150 milionów dorosłych (20% populacji) i 15 milionów dzieci i nastolatków (10% populacji) choruje na otyłość. Problem nadwagi i otyłości w różnym stopniu dotyczy różnych regionów Europy, różnych grup społecznych, kobiet i mężczyzn, jednak we wszystkich europejskich państwach liczba osób otyłych nieustannie wzrasta.

W Polsce wskaźnik masy ciała ( body mass index – BMI) około 300 tysięcy osób wynosi powyżej 40 kg/m ², a ponad 1,5 miliona powyżej 35 kg/m ². ⁴ Problem otyłości w Polsce analizowany był w ramach projektów Pol-MONICA, NATPOL PLUS czy Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ). W populacji polskiej w wieku pomiędzy 20. a 74. rokiem życia średni BMI poniżej 25 kg/m ²stwierdzono jedynie u 47% badanych, u 34% odnotowano nadwagę, a u 19% otyłość. ^5-7 Według danych GUS z 2009 roku problem ten dotyczył ponad 61% mężczyzn (45% miało nadwagę, 17% otyłość) i prawie 45% kobiet (30% miało nadwagę, a 15% otyłość). ⁸Otyłość w sposób szczególny zagraża najmłodszym. Nadmierna masa ciała w dzieciństwie i w okresie dojrzewania prowadzi do otyłości u dorosłych. W Europie nadwaga jest najpowszechniej występującym problemem zdrowotnym wieku dziecięcego. Według danych z 2013 roku na świecie u niemal 42 milionów dzieci po 5. roku życia stwierdza się nadwagę lub otyłość. Obecnie w Europie około 20% dzieci ma nadwagę, a BMI już blisko 1/3 z nich osiąga wartości świadczące o otyłości. Szacuje się, że do roku 2030 jedno dziecko na 10 będzie otyłe. 9 Według danych przedstawionych przez WHO w grupie 11-latków największy odsetek dzieci z nadwagą (36%) oraz otyłością (23%) stwierdzono w Polsce. ²

1.2. Określenie zagrożeń związanych z otyłością

Liczne metaanalizy dowiodły, że wraz ze wzrostem BMI rośnie ryzyko występowania powikłań otyłości, w tym również przedwczesnej śmierci. ^10,11 Światowa Organizacja Zdrowia podkreśla, że w różnych krajach otyłość odpowiada za 10–13% zgonów, a na całym świecie więcej osób umiera z powodu nadwagi i otyłości niż niedowagi. ² W Europie nadmierna masa ciała powoduje śmierć miliona osób rocznie. Około jeden na 13 zgonów mieszkańców krajów Unii Europejskiej spowodowany jest nadmierną masą ciała. ¹² Otyłość w zależności od stopnia zaawansowania, wieku osoby otyłej, jej płci oraz rasy prowadzi do skrócenia życia o 5–20 lat. ¹³ Co 3. osoba z otyłością olbrzymią osiągająca BMI powyżej 40 kg/m ²umiera w ciągu 10 lat. W grupie 9 milionów osób objętych badaniem grupy roboczej Prospective Studies Collaboration najmniejsze ryzyko zgonu stwierdzono, gdy BMI wyniósł 22,5–25 kg/m ², a podwyższenie BMI o 5 kg/m ²wiązało się ze zwiększeniem śmiertelności o 30%. ¹⁴

Wraz ze stałym wzrostem liczby osób otyłych rośnie częstość występowania chorób spowodowanych otyłością, takich jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, choroba niedokrwienna serca, obturacyjny bezdech senny, choroba zwyrodnieniowa stawów czy depresja oraz niektóre nowotwory (rak endometrium, przełyku, jelita grubego, piersi, wątroby, pęcherzyka żółciowego oraz nerek). ^15-17Według danych WHO w Europie 35% przypadków choroby niedokrwiennej serca, 55% przypadków nadciśnienia tętniczego oraz aż 80% przypadków cukrzycy typu 2 wiąże się z występowaniem nadwagi i otyłości. ² Zgodnie z aktualnie obowiązującą definicją International Diabetes Federation otyłość brzuszna wraz ze współistniejącymi zaburzeniami lipidowymi, nadciśnieniem tętniczym oraz zwiększonym stężeniem glukozy we krwi upoważnia do rozpoznania zespołu metabolicznego. ¹⁸ Wśród licznych powikłań nadwagi i otyłości coraz częściej wspomina się o negatywnym wpływie tej choroby na sferę psychiki i emocji, a tym samym jakość życia osób otyłych. ¹⁹

Wraz ze wzrostem liczby osób otyłych, u których stwierdza się choroby wywołane otyłością, wzrastają koszty społeczne związane z ich leczeniem. Według danych WHO z 2010 roku w Europie wydatki ponoszone na leczenie powikłań otyłości w grupie osób dorosłych sięgają blisko 6% budżetu przeznaczonego na ochronę zdrowia. W Stanach Zjednoczonych Ameryki oszacowano, że roczne wydatki na opiekę zdrowotną osób otyłych są o 36% większe w porównaniu z tego rodzaju wydatkami na opiekę nad osobami o prawidłowej masie ciała. Wysokie koszty leczenia tych osób oraz ograniczenie możliwości zarobkowych w tej grupie sprawiły, że otyłość stała się istotnym problemem ekonomicznym. ^20,22

1.3. Chirurgiczne leczenie otyłości

Zachowawcze leczenie otyłości, a przede wszystkim otyłości olbrzymiej cechuje mała skuteczność oraz brak trwałych efektów. ²³ W licznych przypadkach po próbie leczenia zachowawczego następuje nawrót otyłości, często do wartości przekraczających wyjściowe, co prowadzi do postępu choroby. Obecnie, zgodnie z wynikami badań naukowych, zabiegi bariatryczne pozostają jedyną metodą leczenia otyłości olbrzymiej o udowodnionej skuteczności. Chirurgia przestała być jedynie leczeniem nadmiernej masy ciała. Znacznie istotniejsze są efekty metaboliczne zabiegu prowadzące do ustępowania powikłań otyłości. ^24,25 Znajduje to potwierdzenie w licznych badaniach dokumentujących przewagę chirurgicznego leczenia otyłości nad metodami zachowawczymi, nie tylko w zakresie redukcji masy ciała, ale przede wszystkim ustępowania chorób przez nią spowodowanych takich jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe, stłuszczenie wątroby czy zmniejszenie częstości występowania niektórych nowotworów złośliwych. Udowodniono, że leczenie operacyjne chorych otyłych wydłuża ich życie, ^26,27 jednocześnie znacząco poprawiając jego jakość. ^23,28-30 Biorąc pod uwagę korzyści związane z chirurgicznym leczeniem otyłości olbrzymiej i jej powikłań, należy uznać zabieg operacyjny u chorych, którzy spełniają kryteria kwalifikacji, za postępowanie z wyboru. ^13,29

1. Maggard M.A., Shugarman L.R., Suttorp M. i wsp.: Meta-analysis: surgical treatment of obesity. Ann. Intern. Med., 2005; 142: 547–559
2. WHO, Obesity and overweight, Fact sheet N°311, http://www.who.int/mediacentre/ factsheets/fs311/en/. 2015
3. World Obesity Federation. Global Prevalence of Adult Overweight & Obesity, http://www. worldobesity.org/site_media/library/resource_images/Global_prevalence_of_Adult_Obesity_ 23rd_October_2015_WO.pdf. 2015
4. Wyleżoł M.S., Żwirska-Korczala K., Paśnik K.: Bariatric surgery in Poland from 1993 to 2003. J. Physiol. Pharmacol., 2005; 56 (supl. 6): 109–115
5. Biela U., Pająk A., Kaczmarczyk-Chałas K. i wsp.: [Incidence of overweight and obesity in women and men between the ages of 20–74. Results of the WOBASZ program]. Kardiol. Pol., 2005; 63 (6 supl. 4): S632–635
6. Pająk A.: Pol-MONICA. Przegl. Lek., 1996; 53: 703–846
7. Zdrojewski T., Bandosz P., Szpakowski P.: Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol. Pol., 2004; 61 (supl. 4): 1–26
8. GUS. Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r., http://stat.gov.pl/download/cps/rde/xbcr/gus/ZO_ stan_zdrowia_2009.pdf. 2009
9. WHO, Childhood obesity and overweight, http://www.who.int/dietphysicalactivity/childhood/ en/. 2005
10. Berrington de Gonzalez A., Hartge P., Cerhan J.R. i wsp.: Body-mass index and mortality among 1.46 million white adults. N. Engl. J. Med., 2010; 363: 2211–2219
11. Flegal K.M., Kit B.K., Orpana H., Graubard B.I.: Association of all-cause mortality with overweight and obesity using standard body mass index categories: a systematic review and meta-analysis. JAMA, 2013; 309: 71–82
12. Tsigos C., Hainer V., Basdevant A. i wsp.: Management of obesity in adults: European clinical practice guidelines. Obes. Facts, 2008; 1: 106–116
13. Sjöström L.: Review of the key results from the Swedish Obese Subjects (SOS) trial – a prospective controlled intervention study of bariatric surgery. J. Intern. Med., 2013; 273: 219–234
14. Prospective Studies Collaboration, Whitlock G., Lewington S., Sherliker P. i wsp.: Body-mass index and cause-specific mortality in 900 000 adults: collaborative analyses of 57 prospective studies. Lancet, 2009; 373: 1083–1096
15. Wolin K.Y., Carson K., Colditz G.A.: Obesity and cancer. Oncologist, 2010; 15: 556–565
16. Jaggers, J.R., Sui X., Hooker S.P. i wsp.: Metabolic syndrome and risk of cancer mortality in men. Eur. J. Cancer, 2009; 45: 1831–1838
17. Buchwald H., Avidor Y., Braunwald E. i wsp.: Bariatric surgery: a systematic review and meta-analysis. JAMA, 2004; 292: 1724–1737
18. Alberti K.G., Zimmet P., Shaw J.; IDF Epidemiology Task Force Consensus Group: the metabolic syndrome – a new worldwide definition. Lancet, 2005; 366: 1059–1062
19. Major P., Matłok M., Pędziwiatr M. i wsp.: Quality of life after bariatric surgery. Obes. Surg., 2015; 25: 1703–1710
20. Lehnert T., Sonntag D., Konnopka A. i wsp.: Economic costs of overweight and obesity. Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab., 2013; 27: 105–115
21. Frühbeck G., Toplak H., Woodward E. i wsp.; Executive Committee of the European Association for the Study of Obesity: Obesity: the gateway to ill health – an EASO position statement on a rising public health, clinical and scientific challenge in Europe. Obes. Facts, 2013; 6: 117–120
22. Finkelstein E.A., Trogdon J.G., Cohen J.W., Dietz W.: Annual medical spending attributable to obesity: payer-and service-specific estimates. Health Aff. (Millwood), 2009; 28: w822–831
23. Martins C., Strommen M., Stavne O.A. i wsp.: Bariatric surgery versus lifestyle interventions for morbid obesity – changes in body weight, risk factors and comorbidities at 1 year. Obes. Surg., 2011; 21: 841–849
24. Buchwald H.: Metabolic surgery: a brief history and perspective. Surg. Obes. Relat. Dis., 2010; 6: 221–222
25. Sjöström L., Lindroos A.K., Peltonen M. i wsp.; Swedish Obese Subjects Study Scientific Group: Lifestyle, diabetes, and cardiovascular risk factors 10 years after bariatric surgery. N. Engl. J. Med., 2004; 351: 2683–2693
26. Sjöström L., Narbro K., Sjöström C.D. i wsp.; Swedish Obese Study Subjects: Effects of bariatric surgery on mortality in Swedish obese subjects. N. Engl. J. Med., 2007; 357: 741–752
27. Adams T.D., Gress R.E., Smith S.C. i wsp.: Long-term mortality after gastric bypass surgery. N. Engl. J. Med., 2007; 357: 753–761
28. Hofso D., Nordstrand N., Johnson L.K. i wsp.: Obesity-related cardiovascular risk factors after weight loss: a clinical trial comparing gastric bypass surgery and intensive lifestyle intervention. Eur. J. Endocrinol., 2010; 163: 735–745
29. Runkel N., Colombo-Benkmann M., Hüttl T.P. i wsp.: Bariatric surgery. Dtsch. Arztebl. Int., 2011; 108: 341–346
30. Sjöström L., Gummesson A., Sjöström C.D. i wsp.; Swedish Obese Subjects Study: Effects of bariatric surgery on cancer incidence in obese patients in Sweden (Swedish Obese Subjects Study): a prospective, controlled intervention trial. Lancet Oncol., 2009; 10: 653–662